Johan Frans van Walsem

Dit verhaal is ingestuurd door de heer Prof. dr. W.M.A. Kalkman.

JOHAN FRANS (“HANS”) VAN WALSEM ging in 1934 in Leiden wis- en natuurkunde (met als hoofdvak scheikunde) studeren. Hans van Walsem was tijdens zijn studententijd een echte sportman. Hij behoorde tot de olympische roeiploeg, die voor Nederland werd afgevaardigd naar de Olympische Spelen in Berlijn in 1936 en hij was lid van de Nederlandse schermploeg die in 1937 deelnam aan de wereldkampioenschappen van studenten in Parijs.

Hans van Walsem maakte al snel na de capitulatie deel uit van een verzetsgroep onder leiding van Cornelis Andries de Bruijn, leraar Lichamelijke Oefening op de Christelijke H.B.S. aan de Kagerstraat in Leiden. De Bruijn was tijdens de mobilisatie reservekapitein geweest bij het Corps Luchtwachtdienst Amsterdam. De verzetsgroep van de Bruijn ging later op in een groep onder leiding van Derk van Lingen (zie zijn verhaal op deze website). Binnen deze verzetsgroep opereerden ook Klaas Cornelis den Dikken en Dick ten Cate Brouwer (zie hun verhalen op deze website). De verzetsgroep De Bruijn/Van Lingen werd in tweede helft van 1941 verraden en de meeste leden werden gearresteerd.

Hans van Walsem zat daarnaast ook in een studentenverzetsgroep met -onder andere- Adriaan Cornelis Laurens (“Lou”) de Klerck (1917-1943), Willem Hendrik (“Wim”) ’t Hart (1916-1943), Dirk Albert Elisa (“Bekkie”) de Loos (1917-1990), Frits van der Schrieck (1917-1999), Cornelis Louis (“Lou”) Kist (1916-1943) en Sjoerd Nauta (1917-2011).

De groep legde zich toe op spionage- en sabotagewerk en het vervaardigen van brandbommen. Daarnaast besloot de groep een illegaal blad uit te geven als onderdeel van hun verzetswerk. Zij gaven het blad de naam Ik Zal handhaven. Het blad werd uitgegeven van de herfst 1940 tot december 1943.

Leden van de groep werden in verband gebracht met de moordaanslag op de Duitse, uit Leiden en omgeving afkomstige, informanten Gerard Stellbrink, Jan de Jong en Piet Rohtert in het Haarlemse pension van Zwaantje Kuiper op 14 oktober 1941. De Jong overleefde de moordaanslag niet. Stellbrink en Rohtert herstelden en zetten hun werk als Duitse informanten voort in andere delen van Nederland. Daarbij maakten zij veel slachtoffers.

Vanaf de zomer van 1941 begon de Sicherheitsdienst/Sipo de leden van de verzetsgroepen De Bruijn/Van Lingen en Ik zal handhaven op te sporen en te arresteren. Hierbij maakten zij gebruik van Dick ten Cate Brouwer die na zijn vrijlating uit het Oranjehotel op 23 juli 1941 als Duitse informant ging werken.

Van de studentenverzetsgroep werden Hans van Walsem en Lou de Klerck op 14 november 1941 in Leiden gelijktijdig gearresteerd. De arrestatie van beide studenten ging als volgt.

Na de moordaanslag op de Duitse informanten in Haarlem zocht Dick ten Cate Brouwer contact met Frits van der Schrieck en Christina Pieters-Gill. Hij kende Frits, omdat die met zijn broer, Wim ten Cate Brouwer, in hun studietijd een studentenkamer hadden gedeeld. Dick vertelde aan Frits dat Hans van Walsem spoedig gearresteerd zou worden. Frits heeft daarop Hans, die ondergedoken zat in een huis op de Garenmarkt in Leiden, gewaarschuwd. Later zocht Dick ten Cate Brouwer opnieuw contact met Frits van der Schrieck. Hij zou meer belangrijke informatie voor Hans van Walsem hebben en wilde hem daarom persoonlijk spreken. De verzetsgroep hield zich toen bezig met het vervaardigen van brandbommen en

Dick, de scheikundig ingenieur, zou over een nieuw procedé beschikken. Daarover wilde hij met Hans spreken. Binnen de verzetsgroep werd Dick op dat moment nog volledig vertrouwd. Contacten met Hans van Walsem liepen via Lou de Klerck. Frits bracht Dick daarop in contact met Lou de Klerck.

De afspraak werd gepland bij Christina Pieters-Gill, die een kamer huurde aan de Breestraat 121a in Leiden. Op het vastgestelde tijdstip bleek Hans van Walsem verhinderd. De anderen waren nog maar net op de kamer, toen Ulrich Hoffmann, de latere beruchte Commissaris van Politie in Leiden, met een paar rechercheurs binnenkwam. Op het moment, dat Hoffmann binnenkwam, had Lou de Klerck een aantal exemplaren van het illegale blad Ik zal handhaven bij zich. Hij stopte deze snel in een aanwezige kinderwagen, zonder dat Hoffmann daarvan iets merkte. Nadat Hoffmann de persoonsbewijzen van de aanwezigen had gecontroleerd, zei hij tegen de aanwezigen, dat hij gedacht had een bepaald persoon te zullen vinden. Daarna vertrok hij.

Wantrouwen was er kennelijk niet over het gebeuren op de kamer van Christina Pieters-Gill, want een nieuwe afspraak voor een ontmoeting met Hans van Walsem werd gepland. Dit keer bij Lou de Klerck, die een kamer huurde bij Elvire Sanders-Platz op de Lorentzkade 8 in Leiden. Op de avond van 14 november 1941 vond de afspraak plaats. Aanwezig waren Dick ten Cate Brouwer, Hans van Walsem, Lou de Klerck en Christina Pieters-Gill.

’s Ochtends was Ulrich Hoffmann gebeld door Wilhelm Hadler met de mededeling dat hij die dag een aantal personen moest arresteren. Nadere informatie zou nog volgen. Wel zei Hadler dat een van de aanwezigen direct na zijn arrestatie weer moest worden vrijgelaten. Tussen de twee telefoongesprekken tussen Hadler en Hoffmann, werd Hoffmann gebeld door Dick ten Cate Brouwer, die hem vroeg de garantie te geven dat hij na zijn arrestatie direct zou worden vrijgelaten. Hoffmann begreep dit in eerste instantie niet en liet het voor wat het was. ’s Avonds gaf Hadler het adres aan Hoffmann door: Lorentzkade 8 in Leiden. Hoffmann moest alle documenten in beslag nemen.

Hoffmann begaf zich naar het opgegeven adres, vergezeld van enige rechercheurs. Alle aanwezigen werden gearresteerd. Hoffmann vond in de kamer onder andere een lijst met namen van beroeps- en reserveofficieren van het Nederlandse Leger die als onbetrouwbaar waren aangemerkt door het verzet. Achter de rug van Hoffmann gaf Dick een leren notitieboekje door aan Christina, die dat bij haar stak. Dick ten Cate Brouwer en Christina Pieters-Gill werden diezelfde avond nog vrijgelaten. Christina is vervolgens direct naar Den Haag gegaan, om Frits van der Schrieck en de vader van Lou de Klerck van de arrestaties in kennis te stellen. Het notitieboekje van Dick gaf Christina aan Frits van der Schrieck, die het later verbrandde. Hierover zei hij na de oorlog “Ik heb dit doorgelezen, doch er stond niets bijzonders in. Het is mij dan ook niet duidelijk waarom hij dit op zo’n geheimzinnige wijze doorgaf.”

Hans van Walsem werd op 17 november 1941 vanuit het politiebureau Leiden door Hoffmann overgebracht naar het Oranjehotel. Wat aan van Walsem ten laste is gelegd, is aan zijn familie nooit medegedeeld: “Zijn Sachbearbeiter [Wilhelm] Hadler, die in eerste instantie het onderzoek heeft geleid, deelde aan van Walsem' s vader mede: ‘Ihr Sohn is fanatisch demokratisch veranlagt und er hat so viele Deutsche Bücher gelesen, welche wir Deutschen auch so gerne lesen, aber sein Interpretation ist ganz falsch.’ Zo goed als zeker heeft van Walsem, zoals zijn vader terecht opmerkte, te veel met de Duitse officieren van instructie gediscussieerd over het nationaalsocialisme en daarbij helaas vergeten, dat men als verdachte met nationaalsocialisten nimmer van gedachten moet wisselen, wil men een kleine kans maken om (als ten minste geen bepaalde feiten kunnen worden ten laste gelegd) uit hun handen los te komen.” (W.P. Jorissen, Chemisch Weekblad, No. 2202, 28 februari 1948, p. 122).

Op 17 juli 1942 volgde zijn overplaatsing naar Amersfoort. Vanuit Amersfoort werd hij op 24 september 1942 overgebracht naar concentratiekamp Neuengamme, een kamp waar onmenselijk hard gewerkt moest worden onder erbarmelijke omstandigheden tot de dood erop volgde. De Duitsers noemden dat ‘Vernietiging door arbeid’.

Hans van Walsem overleed op 2 januari 1943 in Neuengamme. Hij werd 26 jaar.

Prof. dr. W.M.A. Kalkman wolak@ziggo.nl