Klaas Cornelis den Dikken

Ingezonden door prof. dr. W.M.A. Kalkman (wolak@ziggo.nl):

KLAAS DEN DIKKEN woonde in Katwijk aan Zee en was lid van een verzetsgroep die voornamelijk bestond uit een aantal leraren en oud-leerlingen van de Christelijke H.B.S. aan de Kagerstraat in Leiden (nu Visser ’t Hooft Lyceum). Tot de verzetsgroep behoorden onder andere de leraren Derk van Lingen (1895-1954) en Cornelis Andries de Bruijn (1892-1975).

Klaas was bevriend met Dick ten Cate Brouwer (1916-1990), die hij betrok bij de verzetsgroep, en met diens zus, Hélène Louise (aangeduid als: Hella of Hellen) ten Cate Brouwer (1914-1986). Ook Hella ten Cate Brouwer wilde verzetswerk doen. Die gelegenheid deed zich voor toen zij Bauke (Koos) Planjer (1914-1994), een bekende uit haar H.B.S. tijd, had ontmoet, die eveneens verzetswerk deed. Vanaf het begin van de Duitse bezetting reisden Hella en Bauke regelmatig in dezelfde bus vanuit Leiden naar hun werk: hij naar Gouda, zij naar de tegelfabriek van haar vader in Alphen aan den Rijn. Tijdens een van die busreizen vroeg Hella aan Bauke of hij verzetswerk deed, wat hij in eerste instantie ontkende. Bij volgende ontmoetingen begon zij steeds weer over dat onderwerp. Uiteindelijk heeft hij toegegeven en haar gevraagd gegevens te willen verzamelen over vliegveld Valkenburg. Deze gegevens (o.a. munitieonderkomens, mitrailleurnesten, stand van barakken en hangars ten opzichte van de geografische ligging enz.), moesten op een kaart getekend worden. Hiervoor nam Hella contact op met Klaas den Dikken, die dit verzoek neerlegde bij zijn dorpsgenoot Kees Kruyt (“Billy”). In augustus 1941 gaf Kees Kruyt de door hem gemaakte tekening aan Klaas.

Op maandag 15 september 1941 werd Bauke Planjer gearresteerd. Bij zijn arrestatie vertelde zijn Sachbearbeiter Kurt Lahr hem dat de Sicherheitsdienst in het bezit was van een anonieme brief waarin, naast zijn naam, ook de namen van -onder meer- Klaas en Hella genoemd werden in verband met de kaart van vliegveld Valkenburg. Op 16 september 1941 werd Klaas, die op dat moment werkzaam was in het Gemeentehuis in Katwijk aan Zee, gearresteerd op verdenking van spionage. Bij huiszoeking werd een stuk van een situatieschets van vliegveld Valkenburg gevonden. Klaas werd vervolgens overgebracht naar het Oranjehotel en opgesloten in cel 473 van de cellenbarakken.

Op de dag dat Klaas gearresteerd werd, begonnen zijn zussen Thea en Map ieder aan een (bewaard gebleven) dagboek waarin zij de gebeurtenissen tot aan zijn overlijden vastlegden. Bij zijn verhoor ontkende Klaas iedere betrokkenheid bij de tekening van vliegveld Valkenburg. Dit kwam hem te staan op een week eenzame opsluiting in een donkere cel met alleen water en brood. Na een week werden Klaas en Bauke met elkaar geconfronteerd. Ontkennen had geen zin meer. Klaas weigerde echter de naam van de maker van de tekening te noemen, wat hem opnieuw eenzame opsluiting opleverde. “Na veel strijd met mijzelf ben ik er na nog eens vijf dagen strafcel toe overgegaan Kees Kruyt zijn naam te noemen onder belofte op eerewoord, dat ze hem niet zouden arresteeren.” In latere brieven uit de gevangenis controleerde Klaas met enige regelmaat of de Duitsers hun woord hadden gehouden. In zijn (gecensureerde) brieven vraagt hij dan “Hoe maakt ‘Billy’ het”. In een clandestien uit de gevangenis gesmokkelde brief schrijft hij: “Als Kees Kruyt nog vrij is, teken dan met Adonisius.” Kees Kruyt is wel verhoord in verband met de tekening, maar daarvoor niet gearresteerd.

In de nacht van 24 op 25 september 1941 werd Hella ten Cate Brouwer gearresteerd in het huis van haar ouders aan de Wassenaarseweg 2 in Leiden. Huiszoeking leverde niets op, want Hella verborg informatie over haar verzetswerk in een bureau in het kantoor van de tegelfabriek van haar vader in Alphen aan den Rijn.

Direct na zijn arrestatie probeerde de familie den Dikken contact te krijgen met Klaas. Zij schakelden ook gevangenisdominee Gerrit Bos in. De Duitsers gaven geen krimp. Pas op 7 oktober 1941 lukte het zus Thea den Dikken schone kleding af te geven aan de poort van het Oranjehotel. En op donderdag 16 oktober 1941 kregen vader en moeder den Dikken van Kurt Lahr, die zijn kantoor aan Binnenhof 7 in Den Haag had, een bezoekerspas, waarmee zij diezelfde dag hun zoon konden bezoeken. Na een half uur wachten op de binnenplaats mochten zij Klaas 10 minuten spreken. Hij zat alleen in cel 473 en had niets anders dan een exemplaar van het Nieuwe Testament. Zijn 22ste verjaardag op 31 oktober 1941 bracht hij in eenzaamheid door. Een jaar later schreef hij in een uit de Kriegswehrmachtgefängnis in Utrecht gesmokkeld briefje: “Mijn verjaardag van ’t vorige jaar zal ik niet licht vergeten. Alleen in cel 473 met schrijf-, lees-, cantine- en luchtverbod. Die eerste zeven weken hebben mij langer geduurd dan de rest. Gelukkig heeft mijn zenuwgestel die vuurproef doorstaan.” Op 17 november 1941 mochten zijn ouders Klaas weer bezoeken. Hij heeft dan een snor en een baard. Zij mochten etenswaren afgeven en een door Klaas gevraagd schaakspel. Klaas deelde zijn cel inmiddels met de Rotterdammer Charly Treumann, met wie hij veel schaakte. Er volgden nog bezoeken van zijn familie op 5 december 1941 en 2 februari 1942. Een gepland bezoek op 26 februari 1942 ging niet door omdat er gevangenen waren ontsnapt bij het sneeuwruimen. Daarna werd familie niet meer toegelaten bij Klaas.

Op 2 november 1941 moesten Hella, Bauke en Klaas terechtstaan voor het het Feldgericht des kommandierenden Generals und Befehlhabers im Luftgau Holland in Amsterdam. Hoewel Hella alle schuld op zich had genomen, werd tegen alle drie de doodstraf geëist. Door de Duitse rechter werd die dag alleen Hella ter dood veroordeeld wegens spionage voor de vijand. Als gevolg van een gehonoreerd gratieverzoek werd haar straf op 7 maart 1942 omgezet in 10 jaar dwangarbeid. Dit besluit werd haar meegedeeld op 21 april 1942.

De zaak tegen Klaas en Bauke Planjer werd, na een tweede zitting van het Feldgericht op 9 november 1941, aangehouden. Tot een berechting is het nooit gekomen. Voor Klaas en Bauke Planjer begon nu een periode van grote onzekerheid. Niet veroordeeld en weer terug naar Scheveningen. Op 7 november 1941 mocht Klaas zijn eerste brief aan zijn familie schrijven. Van de 14 brieven die hij vanuit het Oranjehotel schreef, zijn kopieën bewaard gebleven.

In deze (gecensureerde) brieven vroeg hij -onder meer- om het schaakspel, puzzels, studieboeken, etenswaren en foto’s van familie en van Hella ten Cate Brouwer: “Mijn gedachten zijn vaak bij Hella”. Uit zijn brief van 26 november 1941 blijkt dat hij van zijn vader de familiefoto heeft gehad, maar niet de gevraagde foto van Hella: “Ik ben blij met de familiefoto. Pa, voldoe ook aan mijn verlangen mij een foto van Hella te doen toekomen. Weiger dat niet. U zou er mij leed mee doen.” In zijn cel hing boven zijn bed een aandenken van Hella: een kleedje met daarop de tekst Tot Straks. Klaas voelde dat zijn familie twijfelde of zijn liefde voor Hella wel wederkerig was en dat zijn ouders haar verantwoordelijk hielden voor zijn lot. In een clandestien uit de Kriegswehrmachtgefängnis in Utrecht gesmokkelde brief van 6 september 1942 schreef Klaas: “’k Hoop, dat jullie ten opzichte van haar nooit wrok zullen koesteren.”

Door het gebrek aan contact met zijn familie en de onzekerheid over zijn lot, ging zijn geloof in God een steeds belangrijkere rol spelen tijdens zijn gevangenschap. Hij kreeg een paar keer bezoek van Ds. Bos. Die had op 21 oktober 1941 aan de ouders van Klaas geschreven: “de patiënt maakte het uitstekend en verzocht mij u te groeten”. Op 15 januari 1942 schreef Klaas: “Zondag hoop ik naar de kerk te kunnen. ‘k Ben daar pas eenmaal geweest. ’k Verlang naar een preek. Dat doet je altijd zo goed.” Op 24 Mei 1942 liet hij zijn ouders weten dat hij nog steeds niet naar een kerkdienst van Ds. Bos mocht: “Als jullie eens wisten hoe ik naar een preek zit te smachten. Zeven maanden lang ben ik nu niet naar een kerk geweest. […] Gelukkig vind ik veel troost in mijn Nieuwe Testamentje.”

Op 15 april 1942 verhuisde Klaas naar cel 83 in het hoofdgebouw. Die cel deelde hij met verschillende medegevangenen, waaronder Johan Schulte Nordholt uit Zwolle. In cel 82 zat Bauke Planjer. Na deze overplaatsing kreeg Klaas gevangeniswerk te doen, zoals enveloppen maken en brieven plakken: “Dit doodt tenminste de tijd.” Schone was en etenswaren mocht hij niet meer ontvangen, evenmin bezoek. Hij schaakte en damde veel en speelde domino. Hij maakte zich druk over kleinere dingen, zoals de naamswijziging van de straat van zijn ouderlijk huis. Duinoord 58 werd Zeeweg 64: “Dat wij Zeeweg 64 wonen interesseert mij niet. Duinoord is en moet Duinoord blijven. Een Zeeweg, die niet eens tot de zee loopt is als een vis op het droge.”

Op 12 juni 1942 ontvingen zijn ouders onverwacht zijn koffer met kleding en andere zaken. Zus Map den Dikken schreef in haar dagboek: “Wij zijn erg geschrokken. [Thea] zal morgen naar de bajes en den advocaat gaan om te vragen hoe dat zit.” “[Thea] is naar den Haag geweest. De portier zegt, dat ’t is, omdat de hele gevangenis weggaat naar Utrecht. We zullen maar hopen dat ’t niets ergs is.”

Die verhuizing naar de Kriegswehrmachtgefängnis aan de Gansstraat in Utrecht vond voor Klaas en Bauke Planjer plaats op zaterdag 13 juni 1942. Cel B deelde Klaas met 5 andere gevangenen: C.A. van Straaten, W. Bazuin, J. Ooijkaas, G. Steenkist en J. Middelbosch. Bezoek mocht hij hier ook niet ontvangen. Pakketten met etenswaren wel. Vanuit deze gevangenis schreef hij 7 (gecensureerde) brieven. Daarnaast schreef hij 4 clandestiene briefjes, die via lege tubes tandpasta en in wasgoed naar buiten gesmokkeld werden en via de moeder van C.A. van Straaten bij zijn ouders in Katwijk aan Zee terecht kwamen. Die clandestiene briefjes uit augustus en september 1942 laten zien dat hij zich bewust was van wat hem mogelijk te wachten stond: “Mijn zaak lijkt ook niet bepaald rooskleurig. ‘k Vrees wel eens het ergste. Niet dat mijn zaak verergerd is, maar ze straffen zo onmenselijk zwaar. […] ‘k Heb gestreden voor de vrijheid van mijn lief vaderland met als hoogste inzet het leven. Misschien moet ik die inzet wel betalen. Het ideaal is dat waard.”

Op 16 Oktober 1942 werden Klaas en Bauke Planjer overgeplaatst naar Kamp Amersfoort. De Nacht und Nebel tocht was begonnen. De op 22 oktober 1942 door zijn ouders geschreven verjaardagsbrieven kwamen ongelezen terug. De familie den Dikken verkeerde in grote onzekerheid. Thea den Dikken schreef op 31 oktober 1942 in haar dagboek: “Jongen, waar ben je en hoe gaat het je?”. Klaas was op 29 oktober 1942 van Amersfoort naar Mühlheim vervoerd en op 11 november 1942 naar concentratiekamp Neuengamme. Via het Rode Kruis probeerde de familie de verblijfplaats van Klaas te achterhalen, maar op 2 december 1942 schreef het Nederlandsche Roode Kruis dat het geen onderzoek kon doen “daar de Duitsche autoriteiten het Nederlandsche Roode Kruis sinds eenige weken ten strengste verboden hebben inlichtingen in te winnen naar Nederlandsche politieke gevangenen, die zich in gevangenissen of concentratiekampen in Nederland of Duitschland bevinden.”

Op 25 januari 1943 werden vader den Dikken en zus Thea naar Binnenhof 7 geroepen. Daar kregen zij te horen dat Klaas op 23 januari 1943 in Neuengamme was overleden. Ze konden een officieel overlijdensbewijs aanvragen tegen betaling van 1 Reichsmark. Op 13 februari 1943 haalde de familie de uit Neuengamme teruggestuurde bezittingen van Klaas op.