Johannes Schulte Nordholt

Johan Schulte Nordholt en zijn broers in het ‘Oranjehotel’.

Johan Schulte Nordholt, zijn tweelingbroer Jan Willem Schulte Nordholt en zijn oudere broer Gerard Schulte Nordholt, vermenigvuldigden en verspreidden het verzetsblad Vrij Nederland in Zwolle van 1940 tot 1942. Zij kregen het opgestuurd van een onbekende uit Amsterdam, stencilden dit in een oplage van 100 tot 200 exemplaren, voegden er eigen berichten aan toe en brachten het ’s nachts rond. Uit de ongepubliceerde herinneringen van Johan blijkt hoe groot hun verontwaardiging en boosheid over de Duitse bezetting was.

Op 30 januari 1942 werden zij, zoals Johan vermeldt in diezelfde herinneringen, door de Duitsers betrapt en herkend bij het opplakken van portretten van prinses Beatrix ter gelegenheid van haar verjaardag. Ze vluchtten en Johan ging de volgende dag naar zijn broer Henk in Wassenaar, tevergeefs. De politie wachtte hem daar al op en arresteerde hem. Wim en Gerard werden na een paar dagen in Zwolle opgepakt. Via het Huis van Bewaring in Arnhem kwamen ze paar weken later terecht in de strafgevangenis te Scheveningen. Johan deelde zijn cel (nr.83) een tijd met Klaas den Dikken (zie: Klaas Cornelis den Dikken | Digitaal Namenmonument Oranjehotel). Hij noemt Klaas in zijn herinneringen. In het recent verschenen boek van Wouter Kalkman wordt uit brieven van Johan geciteerd (Zie hier onder bij de literatuur).

Op 15 mei 1942 werden ze in Den Haag door het Deutsches Landesgericht in den besetzten niederländischen Gebieten, zetelend in de kelder van de Duitse ambassade aan het Lange Voorhout, wegens Deutschfeindliche Betätigung und Kundgebung veroordeeld tot 18 maanden (Johan), één jaar (Wim) en vijf maanden (Gerard). De broers werden dezelfde maand vanuit Scheveningen naar de strafgevangenis in Utrecht gebracht. Op 25 juni 1942 kwam Gerard vrij; hij dook onder en ging door in het verzet. Johan en Wim werden overgebracht naar Kleef en drie weken later naar Bochum. Daarna werden ze gescheiden: Wim ging naar Dahlhausen (Bochum) en werd tussen vele gevangenissen en werkkampen overgeplaatst. Johan werd naar Dortmund gebracht en vervolgens overgeplaatst naar Dorsten.

Wim werd, na een verzoek tot gratie, op 5 december 1942 in vrijheid gesteld met een proeftijd tot 31 december 1945. Echter, door een vergissing van de Duitse administratie, die de namen van de tweeling verward had, werd op dezelfde dag ook Johan in vrijheid gesteld. Ze troffen elkaar, volstrekt toevallig, op het station in Wesel en keerden sterk vermagerd (Johan woog 54 kg) terug naar Zwolle, waar hun familie ze opving en voorzichtig liet ‘bijeten’. Nog voor Kerstmis ontving Johan echter het bericht van de vergissing en een sommering om terug in gevangenschap te keren. Op 19 januari 1943 gaf hij zich aan bij de strafgevangenis in Utrecht, ook om gevaar voor de familie, die in het verzet actief bleef, te voorkomen. Hij werd wederom naar Bochum vervoerd. Johan, wiens straftijd tot 16 september liep, werd op 31 juli vervroegd vrijgelaten, met een proeftijd tot 31 juli 1946. Evenals eerder Wim dook hij onder en beiden vatten hun illegale werk weer op. In Zwolle begonnen zij, met anderen, een eigen illegaal blad, De Stem van Londen.

In november 1942 werd ook hun oudste broer Henk in Wassenaar opgepakt. Bij hem was de joodse verzetsstrijder Levie Canes, ondergedoken. Ook hij werd gevangen gezet in het ‘Oranje Hotel’ en was daarmee de vierde broer die daar vastgezeten had, zij het niet gelijktijdig. Eind januari 1943 werd hij weer vrijgelaten. De Sicherheitsdienst kon niet aantonen dat hij bij de verzetsgroep betrokken was en had geen belangstelling meer voor hem.

Na de oorlog werd Johan (1920-2001) onderwijzer en later hoofd van een lagere school in Assen en Overveen,
Jan Willem (1920-1995) werd leraar geschiedenis in Wassenaar en later hoogleraar in de geschiedenis en de cultuur van Noord-Amerika, hij werd tevens bekend als dichter en berijmer voor het liedboek voor de kerken.
Gerard (1914-1952) bleef drogist en overleed op 12 oktober 1952 aan de gevolgen van een verkeersongeluk.
Henk Schulte Nordholt (1909-1998) werd hoogleraar kunstgeschiedenis te Groningen en later directeur van het Nederlands Instituut te Rome.

Bronnen:

Kalkman, Wouter, Herinner mij er niet aan. De lotgevallen van verzetsvrouw en dubbelspionne Hella ten Cate Brouwer. Leiden, 2024 , p. 99, 225, 226.
Ribbens, Kees, Bewogen Jaren, Zwolle in de tweede wereldoorlog, Zwolle, 1995. p. 287, 294. Winkel, Lydia, Vries, Hans de, De ondergrondse pers, 1940-1945, Amsterdam, 1989. p. 230, 309. Archief: NIOD archief 020 (Generalkommissariat für Verwaltung und Justiz) – 8787 (Schulte Nordholt, J. e.a.). Johan Schulte Nordholt, Dagboekje 1942-1943, herinneringen 1993 (ongepubliceerd).

Bijlage: Hier bijgevoegd de dagvaarding ‘Ladung’ voor het ‘proces’ op 15 mei. Fascinerender is echter de achterkant, waarop Johan gedichten schreef van zijn broer Wim, een deel daarvan kwam in 1943 terecht in zijn illegale bundel ‘Het Bloeiend Steen’ onder het pseudoniem W.S. Noordhout. Wanneer Johan die gedichten achterop de ‘Ladung’ schreef is onbekend. Opmerkelijk is dat elk vel papier en veel brieven volgeschreven werden met gedichten, ter troost om de tijd in de gevangenis door te komen.

(Ingezonden door Gerard Schulte Nordholt op 25 april 2025 Gerardschultenordholt@gmail.com)